qulih
qulih (魚)
smr’zyut miru’作者:素伊多夕&林純桂&方瑞玉(此書已出版)
Tayal sraral ga gmluw syaw na llyung ini ga syaw na gong ’san nha maki. tngasal ga ini kaki syaw balay na llyung musa hkangi b’nux ru msrapa na rhiyal ru r’uruw ki’an qsya. ini nbah shriq gong ru llyung mqyanux qu Tayal, ita Tayal ga baq balay tmqulih, kmiyap kagang ru bolung, musa muya qulih bih qwang na gong, skita nha kinhuyaw na qulih ru smqun musa tmuba qulih.
泰雅族人大多會沿著河流或小溪的分布來居住。部落的位置也不會直接鄰近河邊，而是會選擇在坡度較平緩、鄰近小溪或河流的地方以方便取水。所以泰雅族的生活和溪流是息息相關，族人會在河邊捕魚，徒手在溪水捉螃蟹和蝦子，在小河的上游種魚苗，觀察魚的成長情況進行集體的魚藤捕魚法。
Tayal nyux maki Pyasan qani ga, qulih balay mkux ru tlaqiy, cingay qu llahuy na qulih ggalan nha. kwara ka qqulih nyux mqyanux ska qsya qani ga baq gmwayaw ki’an nha nanak, qulih balay ga maki sa ini k’uraw na qsya bsbas ru ‘twan btunux, mkux hiya ga maki sa mtasaw zik na silung. nanu aki ta skayal cikay llyung Pyasan qani.nanu kwara llamu na qulih nyux mqyanux te sqani.
早期復興區的泰雅族人常捕撈苦花、石斑、鱸鰻…等各種不同的魚類作為食物的來源。水中的動物也會選擇自己最適合的環境棲息，如苦花魚喜歡棲息在無污染或水流湍急之溪流;石斑喜歡在清澈的溪流及深潭中。下面我們將介紹幾種在復興區大嵙崁溪中常見的魚類和水生動物：
qulih balay(苦花魚)
smr’zyut miru’qulih balay qani ungt qu piyang lalu nya sraral ga si nha say phimuq tapung, ini kiyan mkux ru mokan rema maki lalu nya, ana ga ya qani qu tre’un maniq na Tayal ru blaq balay niqun , yasa qu son nha qulih balay la. kahul kya qu lalu qani, kruma ga qulih Tayal son nha uzi.
早期苦花魚沒有確切的名字，族人稱牠為舔青苔的，不像石斑和臺灣鮠已經有了名字，苦花魚是族人最主要食用魚類而且是最好吃的，是族人視為最珍貴與最好吃的魚！所以就稱牠為真正的魚，有些地方也稱作泰雅族的魚。
qryuxan na qulih balay ga kya yal na rapa qba kinhopa nya, maki uzi si p’anak hopa, ktu nya ga plqwi, te turu hiya ga mhebung ru mtasiq cikay. tngawan abaw ’bagan lga mbazing ru m’uyuk. llyung yatux beh kraya gogan qasa qu piyux balay, ru maki sa qara ggong uzi, smoya maki sa mtasaw na qsya ru mtrayas, yamux qu piyang qnaniq nya ru kwi maki sa qsya uzi qu niqun nya.
苦花魚的大小一般約為手掌大，也會有特別大的，腹部是淡白色，背部是黃綠色，繁殖期在春、夏二季。特別是大嵙崁溪上游一帶最常見的魚，以及分布在各支流中。喜歡生活在乾淨和水流湍急之溪流。以藻類為主食，亦會捕捉水生昆蟲來維生。
sopaq; Ktapaq (臺灣間爬岩鰍;石貼仔)
smr’zyut miru’sopaq qani ga cipok ru tapaq ktu nya, nanu yasa sopaq nyux san ga tepok muciy qu imi nya. baha hmswa mtapaq baq trngil tunux wiwal abaw mtapaq trngil sa babaw tunux, yasa qu son nha sopaq smlalu la. kya qutux qu lawa ngaqa son nha uzi, ini piyang kpiyux, galun ga mngaqa nqwaq nya, baha hmswa maki squ ska qsya ru galun mwah mhtuw m’ma ru ml’ax lga ungat suna nya la, yasa qu lawa ngaqa son nha.
石貼仔的腹部平坦，sopaq是“小”的意思。因為腹部是平的像葉片黏在石頭上，故也以「平坦」來命名。另外牠還有一個別名叫作lawa ngaqa (張口叫)，數量不多，把牠從水中撈上來之後就會斷氣，嘴巴就會張開，故以此來命名。
sopaq qani hiya ga minnanak na qulih, hi nya ga yan cyugal hkuy, ktu nya ga mtapaq piyux balay kryanan nya,ru cipoq balay qu gyus nya qtaqun nha, mbazing m’uyuk sa tngawan aring ’bagan. smoya tpaq sa btunux ru maki sa bsbas na qsya’, yamux ru kwi nniqun nha.
臺灣間爬岩鰍是臺灣特有魚種，身體呈三角形，腹部平坦，種類繁多，也有的幾乎沒有內臟甚至可以生吃。繁殖期在春、夏二季。喜歡將肚子貼在石頭上，棲息在中游或上游的溪流和水勢比較湍急河段，吃藻類及水生昆蟲。
mkux (石斑)
smr’zyut miru’mkux qani hiya ga ini niqiy bazing nya, nanu i niqun su bazing nya lga snquy, nanu sa sinquy qu Tayal lga mnkux la, wiwal snkux inlungan na squliq mha. kruma ga sin nha say mha “aw ini natuk na mqu hazi swa snquy niqun.” raral mga maniq bazing mkux qu qutux squliq ru sinqyan ana ga ini nya snhiy mha: “kya maku wal tqehun maniq baha balay snquy qu bazing mkux qani la!” mha, maniq lozi ru sinqyan lozi, yasa qu baqun nya balay la! “talagay iyat ubuy niqun qu bazing mkux qani koxun balay wah!” nanu kahul kya qu mkux qani. mkux qani ga cipok nqwaq nya, bazing nya ga ana su thkun ga ini hoqil yasa si kteloq kryax son nha.
石斑卵不能吃會中毒，族人誤食後腹瀉、頭暈及嘔吐，大家就很害怕。因此族人就說：「也許牠是和蛇交配的，所以吃了會中毒。」早期有個族人不相信吃石斑魚卵會中毒，認為可能是自己吃太快，又繼續吃，最後驚恐的說﹕石斑的魚卵是絕對不能吃，太可怕了！石斑的嘴巴小小的，族人認為牠的魚卵怎麼煮都還是生的。
mkux ga mtumaw cikay inkyasan nya, m’abox ru bangan pitu qalux na patas. mbazing m’uyuk sa tngawan aring ’bagan, smoya maki sa mtrayas ini ga zzik ru mtasaw na qsya’, cingay llamu niqun nya.
石斑魚的體型比較圓，身體的顏色以褐色居多，身體上有 7 條黑色斑紋。繁殖期在春、夏季。大部分多棲息在河川的中游，而且在水流湍急、清澈的溪流及深潭中，它是屬雜食性的魚類。
qbabang (粗首鱲/溪哥)
smr’zyut miru’bangus ga maki qu san mha qbabang. qbabang hiya ga ini kpiyux, qbangun hi nya ru si p’anak hopa, yasa qu son nha qbabang. qryuyux ru tapaq cikay qu hi nya, hopa qu tunux nya ru baq balay mstopaw sa babaw qsya. maki sa ska ini ga te kyahu cikay ru shway cikay na llyung.trang uyuk ga maniq squ yamux, hopa hazi lga maniq squ kwi ru uyuk na qulih bzinah ka uyuk kbolung.
溪哥魚有一種叫作紅貓，數量不多體型特別大，身上有條紋故以此來命名。溪哥較長兩側呈扁形，頭部較大、善於跳躍。棲息在中、下游河段，水流緩慢的淺溪或深潭中。幼魚吃附著在岩石上的藻類，長大後以昆蟲、其他小魚及小蝦為主要食物。
mokan(三角鉤/魚三角姑/臺灣鮠)
smr’zyut miru’qulih mokan qani ga zihung balay galun, babaw na sbehuy hmor ga musa skari ini ga psabu, yasa qu galan cikay. mtumaw cikay hi nya ru mtapaq ngungu nya, tunux nya ga ki’ an qzi ru ngurus nya,ru ungat pali nya, nanu hyuci balay trngan hi nya, maki te ska ru yatux hazi na llyung, ru mbazing sa tngawan abaw aring ’bagan. pnetan ga shwih nya tunux nya, ana nya ngungu uzi ga lokah balay mtboyak ru kyapun ta ga hmop qba qzi nya, siki pinbaqan balay. qlyan ga mhngaw te zik btunux, mhngan lga mhtuw mkangi niqun, uyuk qulih ru kwi spyangun nya maniq.
臺灣鮠不易捉到，颱風過後作大水去撒網才能取得一些。身體前部為圓筒形，尾部側扁，頭部兩側有刺和觸鬚，沒有魚鱗所以摸起來滑溜溜的。喜歡在中、上游較乾淨的溪水中，繁殖期在春、夏季。釣鉤一拉上來，頭部不停的甩動、尾巴會用力掙扎，捕捉時很容易刺到手，捕捉時應小心刺到手。白天會躲在河川底部或岩石縫隙中，白天休息，夜間出外覓食。以小魚、水生昆蟲為主要食物。
msun(竹竿頭)
smr’zyut miru’msun hiya ga hopa hi nya, hopa balay ga yan qutux qba na squliq kinqruyux nya. ru l’ngux cikay nqwaq nya, ru ini kpiyux uzi. piyux qaraw nya ru thkun ga hnuk hi nya, nanu ini nha pyangiy smoya maniq. swa nha san msun smlalu ga, ciriq nep ga s’su nya zik btunux qu tunux nya, ru pksun kya, gihung balay sklgan, nanu san nha sqani smlalu la.
竹竿頭的身形比較大，最大可達到一個手臂的長度，嘴巴稍微尖，數量並不多。牠的魚刺很多而且煮過之後肉質太軟，所以族人不太喜歡吃。為什麼叫做msun？是因為被釣到的時候牠的頭會pksun「卡」在石頭底下很難拉出來，故以此來命名。
msun hiya ga plqwi cikay hi nya, ru turu nya ga mtasiq cikay, ktu nya hiya ga plqwi. piyux qaraw nya ru yasa qu smoya maki sa tora, ru labang zzik na bsilung, trang hopa qwalax ru mtang qu qsya lga, mhtuw hkangi squ nniqun, kwi bolung masut qu nniqun nha. Tayal hiya ga skalay nha tmmyan baha mswa syun stmmyan lga hnut qu qaraw nya la.
竹竿頭是銀白色，背側呈淡青綠色，腹部白色。喜歡在水流速度快而寬廣的深潭中。喜歡在大雨過後，河水暴漲混濁到處覓食。以水生昆蟲、蝦或螺類為主食。族人會製作醃魚，魚刺會變軟。
sruyu (馬口魚)
smr’zyut miru’hi na sruyu ga mtapaq ru qruyux cikay,hopa hazi qu nqwaq nya ru cipok qu roziq nya maki sa babaw tunux nya,ktu nya ga plquy ru te turu hiya ga m’aboh cikay.smoya maki sa ska na llyung ru uyuk na qulih qu nniqun nha. sruyu ga mtnaq sopa,ktu nya ga stpak nya sa btunux uzi.kwara qqulih ga baq lmosay, sruyu ga tpak sa btunux ini pzwi. kwi ru yamux qu niqun nha, sraral ga cingay balay ha,misuw lga ini kpiyux la.
ayus (鱔魚)
smr’zyut miru’ayus hiya ga siy kmwa yan tlaqiy ana ga cipok ru khi cikay, ungat qu pali ru ngurus nya, cipoq gyus nya, nanu ini nha sgyusi, yasa qu siy nha say kya smlalu la. ayus ga maki sa slaq kmihuy bling, maki qu bling nya lga maki kya la. miyan hazi tlaqiy inkyasan nya, cipok hi nya hiya, yan nqu khoryu uzi. ita Pyasan hiya ga sazing qu lamu nya, qutux ga yan mhehung, qutux ga mtnaq hazi mokan. Kmukan hiya ga pgluw nha iyu plnguw, ita Tayal ga thkun nha ayang ru qrupan nha maki maqaw ga syun nha maqaw uzi blaq balay niqun.
鱔魚像鱸鰻但比較小，沒有鱗片和觸角，內臟很小不用取內臟，故以此來命名。喜歡在沼澤地上，會挖洞到很深的地方，有洞就有鱔魚在裡面。長得像鰻魚，比鰻魚小，像泥鰍。復興區的鱔魚有二種，一種是土黃色，一種像臺灣鮠的顏色。漢人用中藥來料理，泰雅族人會煮湯，加上薑、辣椒，或山胡椒就很好吃了。
tlaqiy(鱸鰻)
smr’zyut miru’tlaqiy qani hiya ga mqalux ru mhebung turu nya ptasan qalux, ktu nya ga plqwi. maki sa zik btunux, qlyan ga tlqing, mhngan lga mhtuw hkangi nniqun, maniq qulih kbolung, kagang, ini hmut mshriq kni’an nya, tlaqiy ga ubuy nqu yaba na qulih, ini hmciy magal, ptlun magal ga, si mlux mha: “ta saku balay qoyat”.
鱸鰻有灰黑或黃褐色，背部有斑紋，腹部是銀白色。棲息在石頭縫裡，白天不出現，夜晚便出來覓食，以魚類、蝦、蟹為主食。不任意離開自己的巢穴。鱸鰻屬於大型的魚類不易捕捉，若幸運捉到會發出驚訝的語氣，說﹕「那麼幸運!」。
tlaqiy hiya ga sazing lamu nya, qutux ga qroyux, qutux ga r’tung cikay ru qthuy, r’tung qasa ga mhmut balay kyapun ga baq kmat, hopa nya balay ga hminas pusal tncing, tlaqiy qani ga loman son nha uzi, baha mswa niqun nya kwara qulih.
鱸鰻有二種，一種是長的，一種是短的，身體短的很兇猛會咬人，最大的鱸鰻超過20幾斤。鱸鰻又叫做loman〈流氓〉，因為很凶悍專吃其他魚種。
ini hmciy mita tlaqiy qani, trang musa mu qulih qu tayal ktan nha maki tlaqiy cyux sa zik btunux ga, si nha lxan kya ha, mwah ngasal lga kbalay bbu' nha tlaqiy “papak pariq”, nanu kinsuxan nya lga san nha mu la.
鱸鰻不容易遇見，族人去射魚的時候如果發現有鱸鰻在石縫裡就按兵不動，回家製作做專射鱸鰻的魚叉〈papak pariq〉，隔天就去把牠射回來。
khoryu (泥鰍)
smr’zyut miru’ungat slaq raral ga ini nglung maniq khoryuw qu Tayal,baha hmswa hyuci trusun na Tayal,si tehuk mbkal ka kmukan lga,yasa maniq uziy qu tayal la.
以前沒有水田，族人是不會吃泥鰍的，加上身體滑溜溜的族人不喜歡，一直到和漢人接觸之後才會吃。
ini baqiy iyan kmiyap khoryu qani,nanu tban nha, ’bagan trang masuq muya smi qsya slaq lga, yasa qu tban nha la. ayang tuba qani qu spqsya nha ska slaq, mqalu qu khoryuw lga, san nha mamu la.
泥鰍不易捕撈，族人會用魚藤捕撈，夏天時田裡會放水，秧苗開始長大後，就在田邊進行魚藤捕撈法，將魚藤的汁液裝進水桶再平均撒入田裡，沒有多久泥鰍就全部奄奄一息，就可逐一撿拾。
qmisan mzwi ska slaq laqi ga, hakun nha tunux pagay, maki qu bling khoryuw lga, baqun sa nyux ki’an khoryuw, khuyan qu bling qasa lga ’lwan qu khoryuw. zik na ptahuk khoryuw ga si ki s’buw qsya qutux mhngan phtuw uraw nya, kinsuxan nya lga yasa qu thkun nha la.
冬天時孩子們會到田裡玩，連根拔起摻合泥巴的稻梗，有洞就表示有泥鰍，循著泥洞去挖就有泥鰍了。煮食之前會讓泥鰍吐泥沙一個晚上，隔天就可以煮食了。
kbolung (蝦子)
smr’zyut miru’kbolung ga slwan balay mita maki sa gong, llyung ga maki uzi, ana ga zihung kyapung. Tayal raral kmiyap kbolung ga qlihan nha ru smi sruyu, qsahuy sruyu ga sqrgan nha masut.
蝦子除了小溪容易看見，河川也有但不容易抓。台灣的蝦子只有一個種類叫螯蝦。泰雅族傳統的捕捉的方式有截流法和放魚筌，魚筌裡面會放蝸牛來誘捕蝦子。
kagang (螃蟹)
smr’zyut miru’kagan maki sa llyung ggong ga piyux lamu nya, mzi’a nqu kagang ngurus ga piyux balay. aring kblayun sin’utan qsay Sekimong lga ini ktay la. aring ’bagan ga m’uyuk sa hbwanan bsilung ru prkyas mwah llyung. trang mtzyu mpitu byacing lga mrkyas hopa la, ktan ta maki sa syaw na llyung ru ggong. ’bagan magap msbisuw lga mkaraw mhtuw sa ggong, nanu Tayal ga san nha kmiyap ru smi sruyu. baha hmswa llyung misuw qani ga nyux kblayun sin’utan qsya kwara ru m’uraw uziy qu qsya pnosa, misuw qani lga wiway squ llyung na Klesan Karing Tayto maki cikay la.
河川的螃蟹種類很多，例如以前的毛蟹就很多。建設石門水庫之後就沒有蹤影了。春天牠們在海口孵育後就往河流上來。大概在六、七月就長大出現在河川沿岸及支流。夏季雷陣雨過後，會爬到支流的小溪裡，族人就會到溪中捕撈或在溪中放魚筌。因為許多的河流建了水庫之後加上排水汙染，現在只有蘇澳、花蓮台東沿海地區的河流才有。
maki uzi qu son nha kagang raka mtalah hi nya, kyapun ga baq traka qu kakay nya, yasa qu “raka” son nha smlalu. qutux uzi ga kagang qpuri son nha, mtalah uziy qu hi nya, cipok balay, yan qpuri kincipok. yasa qu sllwan nha maha kagang qpuri. qutux uziy ga maki sa syaw gong ru qnahi yan mtasiq ru mqalux hi nya, baha hmswa si ryax maki sa babaw hiyal ru qnahi, yasa san Tayal mha “kagang tkari”. kryax ga baha ini kaki sa zik gong, trang magap msbisuw lga mwah tkari sa babaw hiyal ka qnahi la. kagang kari qani ga ini niqiy na Tayal.
還有一種是紅蟹，身體是紅色的，捉它的時候腳會跳起來，故以raka〈踮腳〉來命名。還有一種比較小的螃蟹，身體也是紅色的，故以「籽」來命名。另外在溪邊的草叢中也有一種陸蟹身體灰色(墨綠色)的，因為常出現在陸地或草叢中，族人便以「流浪」來命名。陸蟹一般會在溪邊或水底活動，遇到雷陣雨時會出現在陸地或草叢中，陸蟹是不能吃的。
ksipa (鱉)
smr’zyut miru’ksipa ga mtapak qu hi nya ru mhnuk kulu nya, mhmut balay ru kmat squliq, kmat lga ini alax, siki syun ta ska qsya ga yasa qu s’alax nya. ini hmci mita, misuw qani ga qyatan nha sa pitung.
鱉扁扁的、殼是軟的，很兇猛會咬人，咬到後就不輕易放開，除非放到水裡。鱉也不容易看到，現在都用養殖的方式，通常養在池塘裡。
krakus (烏龜)
smr’zyut miru’ita ka Pyasan ga cingay balay lamu na krakus qani , kya lingay na mpusal msyaw qu lamu nya. swa piyux lamu nya ga iyat nqu cinhiyal nanak piyux qu kahul te binah na krakus uziy. ini aki sa yatux, maki sa te kyahu lingay na sin’utan qsya, mzi’a na Zihing ka cyux kblayun qhut bnaqiy qasa ga maki qu krakus nya. inkyasan na krakus ga mtnaq cikay kwara, skahul ta tunux kulu nya ru ktu patas biru nya mita lga baqun ta la.
復興區的烏龜很多樣，大概有20多種。這麼多樣性是因為除了原生種之外又有許多的外來種。一般高海拔比較少見，通常會在水庫附近或低海拔的溪水旁，像義興部落下方的攔砂壩就有牠的蹤跡。烏龜的長相差不多，可以從頭部、殼的花紋、肚子的花紋去辨別其不同之處。
cinhiyal na krakus son nha ma “krakus mqu” ga, maki sa qsya ru babaw rhiyal, piyux qu maki sa babaw rhiyal hiya. nanu siki smi ta waya na qoli ru sqrgan nha qulih, smok lga mwah maniq yasa qu thzyayan kmiyap. sraral uzi ga hmit biran qu krakus qani, kmukan ga yani qu galan nha pila. Tayal ga musa kmiyap uzi ru niqun nha, krakus qani ga thkun qsya kilux lga ms’agal kulu nya la, hi nya qu ksosan nha ini ga thkun nha ayang.
原生種的蛇龜會出現在水裡或陸地上，大部分生活在陸地上。族人會用捉老鼠的鐵網去捕抓，籠裡放秋刀魚，聞到味道後就會過來可捕撈了。早期烏龜很貴，漢人會靠此賺錢，族人也會去捉，大部份拿來食用。烏龜要整隻用熱水煮沸，煮熟後硬殼拿掉，肉就可以拿來炒，像煮三杯雞的方式或煮湯來吃。